Partizanski vojni sudovi, smrtne presude i strijeljanja po kratkom postupku

Udruženje za modernu historiju je objavilo knjigu „Kod Titovih partizana (Komunisti i seljaci u Bosanskoj krajini 1941-1945.)“ autora Xaviera Bougarela. Na našem portalu ćemo objaviti dijelove iz knjige, koja se može poručiti kod Izdavača na email umhissarajevo@gmail.com

Piše: XAVIER BOUGAREL

Uporedo sa civilnim sudovima od 1941. se na inicijativu lokalnih partizanskih odreda formiraju prvi vojni sudovi s različitim nazivima poput ”vojno-revolucionarni sud” ili ”narodni prijeki sud”. U decembru 1941. Vrhovni štab NOVJ pokušava uvesti reda u to novonastalo vojno pravosuđe te naređuje osnivanje vojnih sudova na nivou svakog odreda i svake brigade. Ti se sudovi sastoje od tri člana, tačnije političkog komesara jedinice, jednog od komandanata bataljona i jednog običnog borca. Godine 1942. osnovani su i drugi vojni sudovi u pozadini kao i na nivou divizija i korpusa. Ovi posljednji imaju poseban zadatak potvrđivanja smrtnih presuda koje izreknu sudovi nižeg nivoa. U decembru 1942. Naredba o ustrojstvu i nadležnosti vojnih sudova precizira da se smaknuća moraju izvršiti strijeljanjem ili, u najtežim slučajevima, vješanjem. U maju 1944., Uredba o vojnim sudovima potvrđuje tu organizaciju vojnog pravosuđa.

Iako se vojni sudovi bave različitim vrstama zločina i krivičnih djela te su zatvorske kazne česte, najveću pažnju privlače izrečene smrtne kazne. Prema Dženani Čaušević, vojni sudovi sude prvenstveno pripadnicima kolaboracionističkih vojnih formacija, neprijateljskim doušnicima i, rjeđe, pripadnicima NOVJ-a. Taj opšti utisak potvrđuju sarajevski i banjalučki arhivi. Tu se nalaze 37 presuda koje su dovele do 92 strijeljanja uz još 28 drugih smaknuća nakon suđenja, spomenutih u raznim dokumentima. Taj uzorak od 120 egzekucija predstavlja tek jedan dio smrtnih presuda izrečenih na vojnim sudovima u Bosanskoj krajini, ali je dovoljan da se na osnovu njega izdvoje neke glavne crte. Među razlozima smrtnih presuda najprije stoji učešće u pokoljima iz 1941. (41 slučaj) i pripadnost ustaškom pokretu (36), gdje se te dvije kategorije uglavnom preklapaju. Zatim dolaze na red špijuniranje i potkazivanje (30 slučajeva), veze sa četničkim pokretom (11) i podsticanje na dezertiranje (8). Na partizane se odnose 21 kazna i dijele se na više podkategorija: dezertiranje (8), kukavičluk u borbi (5), pljačka (5), haranga (2) i šverc (1). Nabrojano je više od 120 razloga za strijeljanje jer za jednog te istog optuženog zna biti navedeno više razloga. Nema smrtnih presuda izvršenih vješanjem.

Suđenja vojnih sudova često su ekspeditivna pa ostavljaju mjesta za pravosudne greške. Očigledan primjer takvih grešaka odnosi se na vojni sud 3. krajiške brigade koji kratko nakon privremenog oslobođenja Ključa u oktobru 1942. osuđuje na smrt 11 osoba iz tog grada. Strijeljane osobe optužene su da su pripadale ”petoj koloni”, da su održavale veze s ustaškim pokretom, da su sakrivale ustaše prilikom oslobođenja grada te da su širile lažne glasine. Ali pored toga što su razlozi za okrivljavanje neprecizni, izgleda da je istraga koja je prethodila suđenju bila posebno traljava. Naime, 23. oktobra 1942. partijska ćelija 3. krajiške brigade obraća se komitetu KPJ-a za Bosansku krajinu žaleći se na lažne optužbe iznesene protiv nekih od strijeljanih osoba kao i na to da su ih tukli u toku saslušanja. Navodi slučaj četiri osobe optužene da su pripadale ustaškom pokretu, a ustvari se radilo o simpatizerima partizanskog pokreta, dok je jedna od tih osoba čak organizovala protest 1941. protiv zločina nad Srbima.

U tom konkretnom slučaju barem je održano suđenje pred vojnim sudom, ali prilikom privremenih oslobođenja gradova partizani znaju takođe strijeljati po kratkom postupku. Tako nakon oslobođenja Bihaća u novembru 1942. KPJ za Bosansku krajinu navodi ”da su pojedinci izvodili iz kuće nedužne ljude i samovoljno ih strijeljali na ulici”. Dva mjeseca poslije KPJ bihaćko-cazinskog okruga nastoji opravdati ta divljanja pa piše da su od 700 uhapšenih osumnjičenih vojni sudovi osudili na smrt stotinjak ”najokorelijih zlikovaca […] koji su vršili stvarne pokolje nad srpskim narodom”. Na tu se vrstu egzekucija nailazi u Ključu, Prnjavoru, Prijedoru, Travniku ili u Bosanskoj Dubici. Reakcije stanovnika i boraca na te likvidacije variraju. U Prnjavoru, stanovnici s odobravanjem gledaju na strijeljanje šestorice ”ustaša” dok u Bosanskoj Dubici, noćno ubistvo šestorice Muslimana izaziva ogorčenje i strah. U Travniku likvidacije poprimaju takve razmjere da stvaraju pometnju čak i u redovima vojske, kao što o tome izvještava partijska organizacija 10. divizije:

”Gledajući na akciju na Travniku konstatovali smo da su tamo napravljene izvesne greške. Te greške su se sastojale u tome što je izdato neko naređenje da se ubijaju svi oni koji su sposobni da nose puške, bez obzira da li je kriv ili nije. U sprovođenju ovog naređenja glavni nosioci bili su rukovodioci, koji ne samo da su ga sprovodili, već su i sami učestvovali u ubijanju. Ubijanja su vršena nezgodno i malo na zvjerski način, u čemu bi moglo da dođe do toga da se naša vojska kompromituje, kao neka osvetnička vojska […]. Posle toga reagovanje boraca VII brigade koji su učestvovali u tome bilo je sasvim pravilno i sami su osjećali da je tu bilo nepravilnosti i tražili objašnjenja da im se to objasni i da li je to pravilno naređenje izdato.”

Prilikom zarobljavanja neprijateljskih boraca dolazi i do drugih strijeljanja po kratkom postupku jer se mjestimično partizani prepuštaju želji za osvetom. Tako u oktobru 1942. štab 6. krajiške brigade obavještava svoje nadređene da su zarobljenici uhvaćeni na području Manjače većinom bili ustaše koji su učestvovali u pokoljima iz 1941. te da ih je 67 strijeljano, a 35 pušteno na slobodu. Samo je jedan od njih izrazio želju da se pridruži partizanima. U decembru 1944. borci 15. krajiške brigade otkrivaju tijela dvojice partizana koje su četnici užasno unakazili pa ti borci, u napadu bijesa, ubijaju sve svoje četničke zarobljenike. Na kraju, ponekad se dešava i da lokalno stanovništvo postane nasilno: takav se slučaj dešava u selu Radomirovac blizu Bosanskog Novog gdje gomila maltretira nekoliko četničkih zarobljenika i traži njihovo strijeljanje. U Rasavcima, blizu Sanski Mosta, narod zahtijeva smrtnu kaznu za jednu osobu koja je uvrijedila Tita i u Kulen Vakufu, blizu Bosanskog Petrovca, za jednu ženu koja je počinila preljubu.

PARTIZANI I NARODNA PRAVDA

Već od 1941. godine na oslobođenim teritorijama uspostavljaju se prve pravosudne institucije u vidu seoskih skupova sazivanih po potrebi ili nadahnutih ”sudovima dobrih ljudi” iz međuratnog perioda. Istovremeno se pojave prvi vojni sudovi vezani za lokalne partizanske odrede. Raspodjela nadležnosti između te dvije instance ostaje neodređena, pa civilni sudovi ponekad sude vojnim licima, dok se vojni sudovi povremeno miješaju u sitna krivična djela. U februaru 1942. Fočanski propisi prave prvu razliku između civilnih i vojnih pravosudnih instanci pa pojašnjavaju da narodnooslobodilački odbori (NOO) ”vode borbu protiv krađe, pljačke, razbojništva i nereda” i ”rješavaju sve sporove između pojedinih građana”, dok ”borba protiv špijuna, izdajica, plaćenika i agenata neprijatelja, protiv sabotera i panikera” potpada pod nadležnost vojnih vlasti. …

Često se strijeljanja po kratkom postupku odvijaju daleko od pogleda, ali partizanski pokret isto tako zna izrežirati javno kažnjavanje svojih neprijatelja. U posljednjim mjesecima rata partizanska štampa opisuje nekoliko suđenja pred vojnim sudom 5. korpusa koji pokriva Bosansku krajinu. U oktobru 1944. novine Glas obavještavaju o suđenju u Sanskom Mostu desetorici ustaša optuženih da su učestvovali u pokoljima iz 1941., da su strijeljali na stotine patriota ili da su širili ustašku ili njemačku propagandu. Članak insistira na velikom zanimanju koje je pobudilo to suđenje i na uzvicima publike ”Živio narodni sud!” i ”Smrt narodnim izdajicama!”. A onda detaljno prenosi zločine optuženih i njihove nespretne pokušaje da se odbrane. Nakon što je kazna izrečena (7 smrtnih presuda i 3 zatvorske), novine objavljuju da će se ”suđenje drugim pohvatanim zlikovcima nastaviti […] dok i posljednji zločin ne bude okajan, dok svi narodni neprijatelji i izdajice ne budu pravedno kažnjeni”. Novine Oslobođenje se sa svoje strane zanimaju za suđenje iz decembra 1944. devetorici ustaša u Travniku. Nadugo i naširoko prenose dijaloge između predsjednika suda i optuženih te posebno naglašava koliko se publika smije kad se ustaše zapetljavaju u vlastita protivrječja. Takođe navodi i izbacivanje iz sale grupice naklonjene jednom fratru optuženom da je podržavao ustaški pokret. U zaključku, tužilac poziva na ”čišćenje naše zemlje od svih onih elemenata koji su se ogriješili o sveta prava naših naroda” ali naglašava ”da se mi ne rukovodimo slijepom osvetom”. Nakon što je kazna izrečena (2 smrtne i 7 zatvorskih kazni), autor članka pozdravlja ”strogost, pravednost i demokratski karakter čitavog suđenja”.

Vojni sudovi znaju izricati i druge kazne, a ne samo smrtne presude, pogotovo kada sude pripadnicima NOVJ. Takav je slučaj s dezertiranjima. Vidjeli smo da vojni sudovi znaju izreći i smrtne kazne nekim dezerterima, ali ti su slučajevi rijetki i tiču se recidivista ili onih koji su podsticali na dezertiranje svoje saborce. U ostalim slučajevima, kazne su daleko blaže. Naprimjer, u februaru 1945. komandant podgrmečkog područja šalje jednog recidivistu na vojni sud ali dvojicu drugih dezertera osuđuje na 10 dana zatvora i na 10 do 30 dana uslovnog zatvora. Štaviše, unutar vojnih jedinica, oficiri se trude riješiti taj problem bez pribjegavanja vojnim sudovima. Tako politički komesar 9. krajiške brigade piše: ”nekih oštrijih mjera nismo poduzimali prema dezerterima /davanja pod vojni sud/, što smo računali da ćemo putem svestranog [političkog] rada sa borcima uspjeti da rešimo ovo pitanje”. Politički komesar 17. krajiške brigade sa svoje strane objašnjava da je do dezertiranja došlo usljed nekih nepravdi tokom mobilizacije te izjavljuje da s obzirom na veliki broj dezertera, nisu bile preduzete stroge mjere. Na taj se problem pri kažnjavanju masovnih deliktnih ponašanja nailazi i prilikom pljačkanja oslobođenih gradova, i to uprkos strogim uputama Vrhovnog štaba NOVJ-a. Isti se problem pojavljuje u slučaju jednog intendanta optuženog za krađu. Na pitanje da li ga treba strijeljati, KPJ za Bosansku krajinu odgovara: ”ne znamo koliko bi bilo zgodno da ga se strelja radi svih onih prestupa koje je počinio, s obzirom da on nije jedini intendant koji je ovako postupao, nego da ima niz intendanata i raznih drugih tipova koji su vršili slična zlodjela”.

Istovremeno, partizanski pokret nastoji uklopiti svoje pravosudne mjere protiv lokalnih kolaboracionista u okvir međunarodnih inicijativa za krivično gonjenje ratnih zločinaca. Oslanjajući se na odluke Moskovske konferencije, AVNOJ osniva u novembru 1943. Državnu komisiju za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača. Njen je zadatak da prikupi dokaze o zločinima počinjenim u Jugoslaviji i da utvrdi identitet njihovih počinitelja. U decembru 1943. vezano za tu komisiju, novine Glas traže da ”organi naše narodne vlasti, sve patriotske organizacije, svi naši rodoljubi bilježe sve zločine i zločince. Svaki ubojica, svaki pljačkaš, špijun, svaki prikriveni i otvoreni petokolonaš, svaki organizator zločina platiće za svoja zlodjela sutra, ako ne plati danas”. U junu 1944. osnovana je i u Bosni i Hercegovini komisija istog tipa, a zatim je uslijedilo osnivanje istih i na nivou okruga, srezova i opština. Njihov rad će poslužiti kao osnova za poslijeratne procese u Nirnbergu i u Jugoslaviji.

11.09.2023