PARTIZANI I NARODNA PRAVDA

Udruženje za modernu historiju je objavilo knjigu „Kod Titovih partizana (Komunisti i seljaci u Bosanskoj krajini 1941-1945.)“ autora Xaviera Bougarela. Na našem portalu ćemo objaviti dijelove iz knjige, koja se može poručiti kod Izdavača na email umhissarajevo@gmail.com

Piše: XAVIER BOUGAREL

Među zaslugama koje komunistički historičari pripisuju partizanskom pokretu stoji i činjenica da je spriječio spiralu nasilja među jugoslavenskim narodima i da je pripisao odgovornost za počinjene zločine pojedincima, a ne cijelim narodima. U tom okviru, ti historičari ne kriju da su partizani za vrijeme rata strijeljali brojne ratne zločince i saradnike okupatora. Objavljeno je takođe više radova o pravosudnom sistemu na oslobođenim teritorijama. U Bosni i Hercegovini, već od 1955. godine, za tu se temu zainteresovao Hamdija Ćemerlić, ali treba sačekati 1988. i rad Dženane Čaušević pa da se dobije detaljna analiza. Nasuprot tome, u periodu od 1945. do 1990. jugoslavenska historiografija šutke je prešla preko masovnih ubistava koje su na kraju rata počinili partizani na granici između Jugoslavije i Austrije.

Sjećanje na te zločine održala je antikomunistička emigracija sve do raspada komunističkog režima. Poslije 1990., hrvatski historičari i hrvatske vlasti insistirali su na tim pokoljima obuhvaćenim opštim nazivom ”bleiburški pokolj” i ponekad korištenim kako bi se u istu ravan stavili partizane i ustaše. Ta posljednja epizoda Drugog svjetskog rata na jugoslavenskom prostoru dovodi u nezgodnu situaciju historičare i aktiviste koji staju u odbranu partizanskog pokreta, uprkos pokušajima da se objasni kontekst njegovog nasilja. Iz tog razloga, korisno je vratiti se na različite aspekte ”narodne pravde” koja je važila na oslobođenim teritorijama, od svakodnevnih sudskih praksi partizana do njihovog redovnog pribjegavanja mjerama odmazde. Tek onda je moguće razlučiti kakvu definiciju pravde oni zagovaraju i kako artikulišu oprost i osvetu. U pogledu i ove tematike oslonili smo se na arhive u Sarajevu i Banjaluci.

Pravosudne funkcije narodnooslobodilačkih odbora

Već od 1941. godine na oslobođenim teritorijama uspostavljaju se prve pravosudne institucije u vidu seoskih skupova sazivanih po potrebi ili nadahnutih ”sudovima dobrih ljudi” iz međuratnog perioda. Istovremeno se pojave prvi vojni sudovi vezani za lokalne partizanske odrede. Raspodjela nadležnosti između te dvije instance ostaje neodređena, pa civilni sudovi ponekad sude vojnim licima, dok se vojni sudovi povremeno miješaju u sitna krivična djela. U februaru 1942. Fočanski propisi prave prvu razliku između civilnih i vojnih pravosudnih instanci pa pojašnjavaju da narodnooslobodilački odbori (NOO) ”vode borbu protiv krađe, pljačke, razbojništva i nereda” i ”rješavaju sve sporove između pojedinih građana”, dok ”borba protiv špijuna, izdajica, plaćenika i agenata neprijatelja, protiv sabotera i panikera” potpada pod nadležnost vojnih vlasti.

Dakle, NOO-ovi imaju ovlaštenje da kažnjavaju nepoštivanje svojih sopstvenih odluka (rekvizicije hrane, radne akcije, itd.), da presuđuju za lakša krivična djela (krađe, šverc, tuče, itd.) i da vrše arbitražu u sporovima privatne prirode (komšijske svađe, razvodi, nasljedstva, itd.). U tu svrhu najčešće formiraju sudska vijeća čiji su članovi po jedan odbornik dotičnog NOO-a i više izabranih porotnika. Prema Dženani Čaušević, nacionalni sastav tih sudskih vijeća odgovara sastavu lokalnog stanovništva ali može varirati i prema nacionalnoj i vjerskoj pripadnosti optuženika ili parničara. Njihove se odluke javno obznanjuju putem kačenja na zidove ili na zborovima sazvanim u tu svrhu. U svojim vijećanjima NOO-ovi se ne oslanjaju na zakone bivše Kraljevine Jugoslavije nego na svoj vlastiti koncept pravde, na običajno pravo, a od novembra 1942. i na odluke i zakone AVNOJ-a. U julu 1945. komunistički rukovodilac Moša Pijade čak govori o ”jednom običajnom, narodnom, narodno-ratnom i ustaničkom pravu koje je čitavo bilo izraženo jednim velikim principom koji nije bio obuhvaćen i fiksiran paragrafima, ali koji je bio živ i stvaran u svakom aktu narodnih vlasti. Principom da je zakonito samo ono što pomaže interesu NOB-e, a da je nezakonito sve ono što je za njega štetno”.

Od političke do vojne mobilizacije u partizane

Najpouzdaniji pokazatelj političkog uticaja partizanskog pokreta ostaje mobilizacija u redove NOVJ-a. Radi razumijevanja te tijesne veze između političke hegemonije i uspjeha vojne mobilizacije, treba se vratiti na regrutni sistem koji su uspostavili partizani. U principu, sve do drugog zasjedanja AVNOJ-a u novembru 1943. i stvaranja Demokratske Federativne Jugoslavije, mobilizacija se vrši na dobrovoljnoj osnovi. Ali stvarnost na terenu je složenija. Tokom prve dvije godine rata, 1941. i 1942., vojne jedinice zaista najčešće čine dobrovoljci regrutovani na lokalnom nivou. Tada se partizanski pokret ne suočava s problemom nedovoljnog broja boraca nego s nedostatkom pokretljivosti odreda vezanih za područje s kojeg potiču. …

Na svu sreću, u donošenju svojih presuda NOO-ovi vode računa i o drugim kriterijima, a ne samo o pukim interesima narodnooslobodilačke borbe ili, barem, zbog tih interesa uglavnom pokazuju izvjesnu blagost prema narodu. Naime, viši organi partizanskog pokreta redovno apeluju na NOO-ove da ne donose preteške kazne za odbijanje poslušnosti ili lakša krivična djela. Tako komitet KPJ-a za Bosansku krajinu konstatuje 1942.: ”kazne koje izriču Narodno-oslobodilački odbori jesu takove da one same po sebi, ne samo što pretstavljaju raniji jugoslavenski sistem vlasti, nego i materijalno pogađaju seljaka. Za najmanju sitnicu seljaci se kažnjavaju: volom, po 10 ovaca, 50 do 100 kg. žita itd. Sve te kazne skupa dovode do nezadovoljstva u selu i ne postiže se ono što bi se htjelo. Seljak neće biti poslušniji narodno-oslobodilačkoj vlasti ako mu otjeraš vola iz štale, nego će biti još veći protivnik nego prije, dok nije bio kažnjen. Kazna, ukoliko se izreče, ona mora biti više kao vaspitno sredstvo nego materijalno oštećavanje seljaka. S toga je potrebno u buduće najstrožije povesti računa da se te kazne svedu na minimum i da se politički djeluje na selo, a ne putem kazni”. Isto tako NOO drvarskog sreza izražava žaljenje 1943. ”da se vrše masovna kažnjavanja nad našim stanovništem, pa čak pojedini odbori da kažnjavaju i zatvorom. Ovako masovno kažnjavanje dava nam sliku bivše jugoslavenske vlasti a nikako narodne [vlasti]. […] Kazniti treba samo takova lica, koja i pored političkog ubjeđivanja i opomena neće da izvrše pojedine zadatke, ali kazne zatvorom nikako primjenati se ne mogu, jer su to žandarska posla”.

Ustvari, NOO-ovi rijetko šalju optužene iza rešetaka. Imajući u vidu koliko je zahtjevno organizovati zatvorske prostorije u ratnom kontekstu, jedini zatvori koji postoje na oslobođenim teritorijama jesu oni koji potpadaju pod vojno pravosuđe. Partizani se takođe nastoje razlikovati od prethodnog pravosudnog sistema time što zabranjuju batinanja, kaznu koju su često koristili žandari u međuratnom periodu i četnici u toku rata. Pa ipak, u arhivama se nailazi na nekoliko usamljenih slučajeva. U augustu 1943. NOO sreza Bosanska Dubica navodi kazne batinanja izvršene nad osobama koje su otišle na okupiranu teritoriju. U februaru 1944. isti NOO izvještava da je jedna drugarica isprebijana zato što je kritikovala partizane. Četiri mjeseca poslije, NOO kozarskog okruga zahtijeva otvaranje istrage nakon što je saznao da je predsjednik NOO-a sela Koturevo lično izudarao 8 malih pionira. Zabrana batinanja može imati i neočekivane posljedice. U februaru 1944. kozarski NOO obraća se vojnom sudu u vezi sa Stojom Tomaš iz sela Pobrđane, ženom poznatom po svojim učestalim krađama. Ne mogavši zatražiti protiv nje izricanje materijalne kazne jer je siromašna i ne mogavši joj odrediti fizičku kaznu, taj NOO traži od vojnog suda da je osudi na smrt što je kazna koju bi domaće stanovništvo dočekalo sa zadovoljstvom.

Eliminisanje političkih protivnika KPJ

Kako bi uspostavila svoju hegemoniju na oslobođenim teritorijama, KPJ mora ne samo razvijati sopstvene političke i kulturne aktivnosti, nego se mora boriti protiv potencijalnih neprijatelja i suparnika. Te suparnike partizani često nazivaju ”petom kolonom” što je termin pristigao iz Španije s Jugoslavenima koji su se borili u internacionalnim brigadama. Definicija te ”pete kolone” često ostaje maglovita. Pa ipak, u toj kategoriji četnici i njihovi simpatizeri zauzimaju važno mjesto. Četnici su najuticajniji u Bosanskoj krajini u prvoj godini rata, kada se srpski ustanici postepeno dijele na partizane koji žele nastaviti borbu protiv okupatora i četnike koji traže neki modus vivendi s ovim posljednjim. Suočeni s tom prijetnjom, partizani preduzimaju stroge mjere protiv četnika i njihovih porodica.…

Kazne koje NOO najčešće izriče protiv neposlušnih pojedinaca ili sitnih prestupnika jesu kazne u naturi, prinudni rad ili protjerivanje na okupiranu teritoriju. Što se tiče ove posljednje kazne, uzmimo za primjer NOO sreza Bosanski Novi koji protjeruje jednu kradljivicu u rodno selo i namjerava prognati nekoliko porodica dezertera. Za ostale vrste kazni dobar je primjer pravosudni rad NOO-a bosanskopetrovačkog sreza s kraja 1944. godine. U oktobru je kradljivac brašna Nikola Repac priznao krivicu pa je sam sebi odredio dva mjeseca prinudnog rada i kaznu u naturi od 15 litara rakije. U toku tog istog mjeseca, Lukica Radošović osuđen je na kaznu od 50 kg kukuruza zato što je ukrao kukuruz svoje komšinice, pa Sava Radošević na kaznu od 20 kg žita jer je kritikovao narodnu vlast pa Milica i Milka Karanović na kaznu od 5 kg žita jer su bez dozvole otišle kupiti soli u jedno četničko selo. Sljedećeg mjeseca, u novembru 1944. Mika i Boja Manojlović priznale su da su ukrale komšiji ovcu i zaklale je. Same su se osudile na kaznu da štetu nadoknade drugom ovcom te da svaka još dâ po 50 kg žita i 100 kg krompira. Dragan Karanović je morao dati 30 kg žita jer je odbio učestvovati u radnim akcijama i jer je nanio uvredu narodnoj vlasti. I na kraju, Nikola Stupar je sjekirom napao svoju komšinicu; pomenuta komšinica je u bolnici, a drugu Stuparu će uskoro biti održano suđenje.

Rukovodeći organi partizanskog pokreta obazrivo postupaju čak i u pogledu te vrste krivičnih djela. Naprimjer, u decembru 1942. komitet KPJ za Bosansku krajinu traži od komiteta jajačkog okruga da identifikuje one koji su sakrili svoju stoku da izbjegnu rekviziciju, ali da pritom ne izazove nezadovoljstvo stanovništva i ne pretvara seljake u ”cinkaroše”. NOO-ovi i organi KPJ-a se takođe premišljaju kako da se postave i u odnosu na ”harangere” o kojima smo govorili u Poglavlju 3. Uopšteno uzev, NOO-ovi izriču strožije kazne u slučaju ponavljanja prestupa. Uzastopne krađe ili učestale kritike narodne vlasti mogu dovesti čak i do izvođenja pred vojni sud. U julu 1944., suočen s velikim porastom krađa, NOO drvarskog okruga prijeti uvođenjem smrtnih kazni. Mjesec dana poslije, iz istog razloga, NOO bosanskopetrovačkog sreza namjerava uvesti grupne kazne selima koja ne budu htjela potkazati krivce. Za razliku od toga, u decembru 1943. u srezu Bosanski Novi nekoliko švercera koji su bili prešli na okupiranu teritoriju osuđeni su na lakše kazne jer su obećali da neće više to raditi.

Dakle, NOO-ovi igraju važnu ulogu u svakodnevnom radu pravosuđa ali je ta situacija praćena brojnim problemima. Često odbornici nemaju kvalifikacije potrebne za izvršavanje pravosudnih funkcija, a pritom im nedostaje vremena da se tome u potpunosti posvete. U maju 1944. NOO podgrmečkog okruga konstatuje da niži NOO-ovi kasne s donošenjem presuda što izaziva nezadovoljstvo stanovništva. Pet mjeseci poslije, NOO sreza Sanski Most se žali kako opštinski NOO-ovi izbjegavaju presuđivati predmete koji im se podnose pa ih upućuju na sreski NOO i time povećavaju preopterećenost tog odbora. Stoga ne iznenađuje što tokom 1944. NOO-ovi prepuštaju svoje pravosudne funkcije odvojenim narodnim sudovima. Naime, 19. maja 1944. Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije (NKOJ) traži od ZAVNOBiH-a da osnuje sudove na nivou opština, srezova i okruga. Njihove će sudije birati stanovništvo ili NOO-ovi, ali će njihovi sekretari biti stalno zaposleni i moraće biti pravno obrazovani. U skladu s tom direktivom, predsjedništvo ZAVNOBiH-a 17. oktobra 1944. usvaja Upute za organizaciju i rad narodnih sudova. Ti će sudovi morati suditi u duhu pravde i za to će se oslanjati na odluke i zakone AVNOJ-a i ZAVNOBiH-a i na običajno pravo. Tada novine Oslobođenje upoređuju novonastalo pravosuđe s onim iz međuratnog perioda na sljedeći način:

”Staro sudstvo narod nije osjećao svojim, ono mu je bilo tuđe i nerazumljivo, i sudska pravda je vrlo često bila u oštroj opreci sa interesima naroda i njegovim shvaćanjem pravde i prava. […] U staroj Jugoslaviji suci su postavljani ukazom odozgo, mimo i protiv volje naroda, niti su suci za svoj rad odgovarali narodu. […]. U našoj državi, dakle, može biti sudac samo onaj koga izabere narod, kome narod povjeri da vrši tu časnu i odgovornu funkciju. […] Postupak kod naših narodnih sudova biće brz i jednostavan. Kod svakoga spora biće prva dužnost suda da pokuša da među strankama dođe do nagodbe.”

Tokom sljedećih mjeseci organizovani su izbori za narodne sudove. U septembru 1944. NOO podgrmečkog okruga traži od sreskih NOO-ova da za svaku opštinu dostave desetak imena ”bistrijih” seljaka koji će biti kandidati za mjesta sudija. Mjesec dana poslije, NOO za Bosansku krajinu obraća se sreskim NOO-ovima i traži da izaberu sudije koji uživaju dobar ugled u narodu i koji su odani narodnooslobodilačkoj borbi. Osim toga, taj isti NOO podsjeća da u srezovima mješovitog stanovništva, moraju biti izabrani srpski, muslimanski i hrvatski suci. U februaru 1945. godine Bosanska krajina ima već 17 sreskih sudova koji se uklapaju u nastajući aparat nove jugoslavenske države. Međutim, narodno porijeklo tih sudova pokazuje se kroz činjenicu da se dobar dio sporova koje oni obrađuju rješava nagodbom. Naprimjer, u januaru 1945. sud jajačkog sreza iznosi da je od svog osnivanja obradio 90 sporova od čega je 30 riješeno nagodbom, a 23 sudskom odlukom, dok su ostali još neriješeni, obustavljeni ili ustupljeni drugim sudovima.

07.09.2023