Svjedočanstvo o multikonfesionalnom karakteru Hercegovine

Piše: HUSNIJA KAMBEROVIĆ

(Povodom knjige Jean-Baptiste Evariste Charles Pricot de Sainte-Marie, Hercegovina: geografska, historijska i statistička studija. Prevod sa francuskog jezika Almira Drino. Mostar: Federalno ministarstvo obrazovanja i nauke/znanosti, 2023., 161 str.)

Studija de Sainte-Marie, francuskog konzula u Mostaru s kraja osmanske vladavine, koju je u prijevodu Almire Drino sa francuskoga jezika pod naslovom „Hercegovina. Geografska, historijska i statistička studija“ objavilo Federalno ministarstvo obrazovanja i nauke, baca dodatno svjetlo na stanje u Hercegovini sredinom 19. stoljeća i potvrđuje osnovne teze o multikonfesionalnoj Hercegovini koje je vrlo temeljito obradio Hannes Grandits, profesor sa Univerziteta Humbolt u Berlinu pišući u odnosima moći i lojalnosti u kasnoosmanskom društvu.

Jean-Baptiste Evariste Charles Pricot de Sainte-Marie je rođen 1.10.1843. u Parizu, a umro 10.2.1899. godine u Madridu. Bio je francuski diplomata, arheolog, pisac i putopisac. Tokom svoje diplomatske karijere bio je dragoman, odnosno službeni prevodilac i tumač u Tunisu (1862-1865.), dragoman kancelar u Džeddi (1865-1866.), a potom u Sarajevu (1866.).

Nakon što je u Mostaru na dužnosti konzula bio u periodu od 1870. do 1873., napisao je studiju koja je 1875. objavljena u Parizu i dosad je bila gotovo nepoznata u našoj javnosti. U njoj je Sainte-Marie najprije dao osnovne historijske informacije o Hercegovini od antike, kada je ona bila dio rimske provincije Dalmacije, zbog čega je ponekad nazivana Gornja Dalmacija, do sredine 19. stoljeća. Ovaj historijski dio Sainte-Marie je pisao na temelju tadašnjih saznanja oslanjajući se na izvore koje i danas historičari koriste za opis stanja u Hercegovini sredinom 19. stoljeća (Jukić, Thoemel, Roskievitch i drugi). Ipak,ovaj historijski dio je danas manje vjerodostojan u odnosu na ono što je Sainte-Marie zabilježio o stanju u Hercegovini u vrijeme kada je on obavljao dužnost francuskoga konzula i kada je na svojim putovanjima mogao lično svjedočiti o stanju putne infrastrukture ili pružati informacije o osmanskoj upravi i odnosima među različitim vjerskim zajednicama u Hercegovini, te životu običnih ljudi u hercegovačkim selima i gradovima. Zato njegova studija predstavlja i djelimično putopisnu literaturu, a ima i karakter etnografske studije.

Sainte-Marie je detaljno pokazao organizaciju osmanske vlasti u Hercegovini, koja je u drugoj polovici 19. stoljeća činila sandžak u okviru Bosanskoga vilajeta. Hercegovački sandžak, kojim je upravljao posebni upravitelj (mutesarif) podređen bosanskome valiji, u administrativnom smislu sastojao se od 11 kaza (Mostar, Konjic, Ljubuški, Nevesinje, Foča, Gacko, Stolac, Nikšić, Piva, Trebinje i Bileća) sa oko 200.000 stanovnika. Muslimani su činili relativnu, ali ne i apsolutnu većinu stanovništva i bili su „prilično ravnomjerno rašireni u cijeloj pokrajini. Isto je i s pravoslavcima (...) Katolika ima samo u sedam kaza, uglavnom u Mostarskoj i Ljubuškoj (...) na području između Narente (Neretve) i austrijske granice“.

Kada piše o organizaciji i djelovanju vjerskih zajednica, Sainte-Marie naglašava važnost vakufa kod muslimana, koji su zahvaljujući svom savezništvu sa Portom postali najveći vlasnici zemljišnih posjeda. Oni su, uglavnom, „nastanjeni u gradovima gdje žive od proizvoda sa svojih polja koje obrađuju kršćani“. Od sredine 19. stoljeća položaj muslimana polako slabi, oni počinju plaćati poreze državi, imaju veći mortalitet što će, prema predviđanjima ovoga konzula, dovesti do toga da „će ih kršćani neizbježno zamijeniti“. Zanimljiva su konzulova zapažanja o promjenana koje se od sredine 19. stoljeća odvijaju u odnosima između muslimanskih zemljoposjednika i kršćanskih kmetova. „Odnosi između kmetova i gospodara nisu više prožeti tim nekadašnjim grubim barbarstvom; upravo suprotno, izgleda da aga pokazuje saosjećajnost prema svom kmetu kome ponekad i proda parče zemlje. Na selu, u određenoj mjeri, vladaju skoro pa rodbinski odnosi između kršćana i muslimana; tek u gradovima vjerski fanatizam kvari lijepi sklad zasnovan na rasnom zajedništvu i na blagoj naravi Slavena. Nerijetko se čuje kako se beg obraća čobanu kao “bratu” ‒ u ime velike jednakosti urezane u srce tog naroda: dakle, može se kazati da su odnosi između zemljoposjednika i seljaka prilično srdačni“.

Konzul naglašava važnost koju su franjevci imali u Katoličkoj crkvi, te ističe probleme Pravoslavne crkve koji su bili u vezi s djelovanjem fanariotskih (grčkih) vladika, dok se niže sveštenstvo, odnosno „domorodački popovi (...) vrlo malo razlikuju od svoje pastve“. Najzanimljiviji dijelovi ove knjige, osim onih o stanju i organizaciji uprave, odnose se na poresku politiku, pitanja saobraćajne infrastrukture u Hercegovini, te ekonomije. Sainte-Marie je ponudio pregled poreza te način na koji su se ti porezi u Hercegovini prikupljali u drugoj polovici 19. stoljeća. Uz to, on svjedoči o slaboj saobraćajnoj povezanosti Hercegovine, lošim putevima, uprkos pokušajima učinjenim tokom 1860-ih godina da se probiju nove ceste od Mostara preko Konjica do Sarajeva, i od Mostara na jug prema Metkoviću, a „jedino sredstvo prevoza u cijeloj Hercegovini je konj. Ta životinja, mala rastom, niska i zdepasta, vrlo sigurno se kreće po planini“.

Što se ekonomskog života tiče, Sainte-Marie svjedoči o tome kako se u Hercegovini uzgajao duhan, proizvodilo vino, te ukazuje na postojanje rudnika koji nisu dovoljno iskorišteni. Trgovina je ovisila o vanjskim lukama, prije svega o Trstu, koji je postao dominantna luka nakon zatvaranja luka u Kleku i Sutorini. „Kada bi revizija postojećih sporazuma između Austrije i Turske postigla da Klek, osmanska luka na Jadranu, zatvorena sa svih strana kao enklava u Dalmaciji, više ne bude mare clausum (zatvoreno more), privredne okolnosti bi se promijenile u tili čas a konkurencija bi oborila monopol Trsta“.

Knjiga „Hercegovina. Geografska, historijska i statistička studija“ francuskog konzula u Mostaru de Sainte-Marie je svjedočanstvo o Hercegovini u kasno osmansko doba i pokazuje odnose u jednom društvu koje će ubrzo, već 1875. godine, postati poprište velikih obračuna. Ali, ova studija nagovještava da ti obračuni nisu proizašli toliko iz unutrašnjih protivrječnosti u hercegovačkom društvu, koje se odlikovalo multireligioznošću, nego nekim sasvim drugim interesima velikih sila.

Izvor: Oslobodjenje.

10.04.2023